γυναικωνίτης

Ο ιδιαίτερος χώρος του σπιτιού που προοριζόταν παλαιότερα για τη διαμονή των γυναικών και, αργότερα, ο ιδιαίτερος για τις γυναίκες χώρος των χριστιανικών ναών. Η συνήθεια της απομόνωσης των γυναικών σε ιδιαίτερο χώρο ή σε μία πτέρυγα της κατοικίας συναντάται ήδη από την εποχή του Ομήρου. Η πτέρυγα αυτή ονομαζόταν τότε γ. Η ύπαρξή της διαπιστώνεται τόσο στα μυκηναϊκά ανάκτορα, με τη διαμόρφωση δεύτερου μεγάρου πίσω ή στα πλάγια του κεντρικού, όσο και πολύ αργότερα στις κατοικίες της κλασικής και της ελληνιστικής εποχής, οπότε βρισκόταν –όταν υπήρχε– στον όροφο της κατοικίας. Φαίνεται πως η συνήθεια να απομονώνονται οι γυναίκες και να μην ανακατεύονται στην καθημερινή ζωή των αντρών περιορίζεται κυρίως στους ανατολικούς λαούς, είναι ωστόσο βαθιά ριζωμένη, όπως μπορεί να διαπιστωθεί και από την ύπαρξη των μουσουλμανικών χαρεμιών, που επιζούν ακόμα. Από την αντίληψη αυτή δεν ξέφυγαν ούτε οι ναοί της Ανατ. Εκκλησίας, στους οποίους δημιουργήθηκε ιδιαίτερος χώρος για την παραμονή των γυναικών κατά τη διάρκεια της θείας λειτουργίας, ο γ., που διατηρείται μέχρι σήμερα, αν και πλέον δεν χρησιμοποιείται. Ο γ. βρισκόταν σε ένα από τα κλίτη του ναού, συνήθως στο βορινό και σε άλλες περιπτώσεις στο υπερώο, το οποίο είχε σχήμα Π· συχνά το υπερώο περιοριζόταν στο κεντρικό μόνο σκέλος του Π, το οποίο βρισκόταν έτσι στην πιο απομακρυσμένη από το ιερό περιοχή του ναού, αυτή δηλαδή που βρισκόταν στο δυτικό άκρο του. Ο περιορισμός των γυναικών δεν σταματούσε στον καθορισμό ιδιαίτερου χώρου, αλλά και στον χωρισμό του από τον υπόλοιπο ναό με παραπετάσματα (βήλα) ή ξύλινα δικτυωτά· έτσι οι γυναίκες παρακολουθούσαν τη λειτουργία, χωρίς να τις βλέπουν. Είναι αξιοσημείωτο ότι παράθυρα με ξύλινα δικτυωτά συναντώνται και σε παλαιότερα παραδείγματα κατοικιών στα Επτάνησα, καθώς και στο εσωτερικό ορισμένων αρχοντικών στη Μακεδονία. Μέσα από αυτά τα δικτυωτά οι γυναίκες του σπιτιού μπορούσαν να παρακολουθούν τα γλέντια των αντρών, χωρίς όμως να συμμετέχουν. Γ. διατηρούνται σε πολλές εκκλησίες στην Ελλάδα, τόσο βυζαντινές όσο και μεταγενέστερες. Στα Επτάνησα μάλιστα σώζονται σε πολλές περιπτώσεις και τα ξύλινα δικτυωτά χωρίσματα, που τις απομονώνουν από τον κυρίως ναό. Χαρακτηριστική είναι εκεί η ονομασία γυναικεία που έχει αποδοθεί στη δυτική θύρα του ναού, αυτή δηλαδή που οδηγεί στον γ., και η οποία αποκτά έτσι μικρότερη σημασία στην όλη αρχιτεκτονική σύνθεση του ναού. Σήμερα ο γ. έχει χάσει τη λειτουργική του αποστολή, ενώ η διάκριση εξακολουθεί να υπάρχει στο εσωτερικό του κυρίως ναού, με τις χωριστές θέσεις αντρών και γυναικών· εξακολουθεί ωστόσο να κατασκευάζεται και στις νεότερες εκκλησίες από παράδοση ή για την απόκτηση μεγαλύτερου ωφέλιμου χώρου για το εκκλησίασμα. Η συνήθεια του διαχωρισμού των φύλων δεν συναντάται στις Δυτικές Εκκλησίες. Ο γυναικωνίτης της Φανερωμένης στη Ζάκυνθο, που χρονολογείται στα μέσα του 18ου αι., καταστράφηκε από τους σεισμούς του 1953. Ήταν διακοσμημένος με έργα του Ν. Δοξαρά, όπως «Ο Χριστός Παντοκράτωρ» και οι «Δέκα μάρτυρες της Κρήτης».